Быјыл алтай Јаҥы јылга, Чагаа-Байрамга учурлай алган уткуулдарымда эҥ ле кӧп "јаманды Чычкан апарзын, јакшыны Уй экелзин" деген кӱӱнземелдер болгон. Андый ла болотон болзо: куруй, куруй – оп-куруй, куруй, куруй – оп-куруй... А јаҥы 2021 (Уй) јыл дезе бажынаҥ ла ала талдаштарыла аҥыланатан јыл болды. Республиканыҥ эҥ бийик јамыларында экинчи турган, Эл Курултайдыҥ председатели болгон Владимир Тюлентин кенейте ак-јарыктаҥ јӱре берерде, оныҥ ордына баштапкы кандидат јасакчы јаҥныҥ экономика аайынча комитединиҥ јааны Артур Кохоев болот. Ол республиканыҥ депутады, алтай укту ла "Единая Россия" партияныҥ турчызы болгоныныҥ ӱстине бӱдӱреечи јаҥда узак иштеген билгир башкараачы, ченемелдӱ политик. Мыныҥ ӱстине оныҥ јарабас кылыктар кылынганы эмезе јастыра керектер бӱдӱргени качан да, кайда да угулбаган, кыскарта айтса, уурданбаган, уйатка тӱшпеген. Мениҥ укканымла, Артур Кохоевтиҥ кандидатуразы президенттиҥ администрациязында бажынаҥ ла ала јарадылып калган болгон... Је оноҥ орус албатыныҥ айтканыла, "что-то пошло не так" болуп, "Единая Россияныҥ" Эл Курултайдыҥ председателине кандидат адаар конференциязы эки катап (баштап кочкор айдыҥ 5-чи кӱнинеҥ 11-чи кӱнине, оноҥ 11-чи кӱннеҥ јарт эмес ӧйгӧ) кӧчӱрилген, а республикан депутаттардыҥ јаҥы председатель тудатан ээчий сессиязы кочкор айдыҥ 18-чи кӱнинеҥ тулаан айдыҥ 4-чи кӱнине кӧчӱрилген. "Что-то пошло не так" деген табышкакты табарга тыҥ ла кӱч болбоды, керек Москвадаҥ эмес, а Улалудаҥ чыкканы јарталды. Артур Кохоевти Эл Курултайдыҥ председатели болбозын деп турган кижилер табылып, алдында канча јылга Башкаруныҥ аппарадында иштеген Анатолий Донской республиканыҥ башчызы Александр Бердниковко јууган незаконный прослушкалардаҥ, сайак коптордоҥ "бескелӱ компромат" белетегилейле, президенттиҥ администрациязына аткаргылаптыр, бийик инстанция Артур Кохоевке "отказ" берерин сакыгылаптыр... Је Кремль олордыҥ компромадына да бӱтпеген, кандидадын да јаратпаган... Оныҥ да учун кочкор айдыҥ 26-чы кӱнинде "Единая Россияныҥ" парламенттиҥ председателине кандидат адаар конференциязы ӧдӱп, бу јамыга Артур Кохоев окылу кӧстӧлди, а тулаан айдыҥ 4-чи кӱнинде сессияда оныҥ кандидатуразы тал-табыш, тартыжу јогынаҥ ӧдӧ береринде бир де алаҥзу јок. Эл Курултайдыҥ башкыјыл тудулган VII созыв депутаттарын алзабыс, "Единая Россия" - 24, "независимыйлар" - 8, КПРФ - 5, "Родина", "Справедливая Россия", ЛДПР партиялардаҥ бир депутаттаҥ ла бир де фракцияга кирбеген 1 депутаттаҥ турат. 2019 јылдыҥ ӱлӱрген айыныҥ 1-чи кӱнинде јаҥы тудулган парламент јаҥы председателин тударда, бу јамыга кандидаттар болуп "Единая Россиядаҥ" Владимир Тюлентин ле КПРФ-таҥ Сергей Кухтуеков чыккандар. 40 депутат турушкан јажытту ӱнбериште 20 депутат Тюлентин учун, 6 депутат Кухтуеков учун ла 14 депутат ӱндерин кем де учун бербегендер. Јаҥныҥ партиязы кандидады ӧтпӧй каларда, тыштанар ӧй јарлап, фракциязын јууп, учурлу сӧсти Москвадаҥ келген "уур уй-мылтыкка", Андрей Турчакка бергендер. "Единая Россияныҥ" генеральный совединиҥ качызыныҥ ла Федерация Совединиҥ председателиниҥ баштапкы ордынчызыныҥ от-јалбышту куучыныныҥ кийнинде экинчи ӱнбериште Тюлентин учун 24 депутат, Кухтуеков учун 8 депутат ӱндерин бергендер... VII созывтыҥ депутаттары кадрлардыҥ сурагында каруулу болгондорын оныҥ да кийнинде эки катап кӧргӱскендер. Башкаруныҥ председателиниҥ ордынчыларына кӧстӧлгӧн Анатолий Донской ло Динара Култуева, ас ла салза, 21 депутаттыҥ ӱндерин алар учурлу болгондор, је алынган ӱндер – баштапкызыныҥ - 14, экинчизиниҥ - 13 болгон. Бу эки ӱнбериш "Единая Россияныҥ" 10-11 депутады, "независимыйлардыҥ" ла КПРФ-тыҥ фракциялары биригип алза, олорды кем де, качан да сындырып болбозын керелейт. Эл Курултайдыҥ тӱӱкизин алзабыс, Алтай Республика парламентский республика болуп тӧзӧлгӧн. Эл Курултай республикада эҥ бийик јаҥ болгоныныҥ ӱстине парламенттиҥ председатели ӱзеери республиканыҥ башчызы болгон. Эл Курултай республикан бюджетти јӧптӧӧр лӧ бюджеттиҥ канайда бӱдӱп турганын шиҥжӱде тудар тӧс чыдузын Даниил Табаев те, Игорь Яимов то спикерлер болгылап турарда, талдама апаргандар. Республиканыҥ депутаттары ол ӧйлӧрдӧ республиканыҥ башчылары болгон Семен Зубакинге ле Михаил Лапшинге, Александр Бердниковко кӧрӧ, јайым уурданарга бербегендерин ӧй кӧргӱсти. Эл Курултай бойыныҥ чыҥдый чыдуларын Иван Белеков председатель тушта јылыйткан. Александр Бердников 13 јылга республиканыҥ башчызы, Башкаруныҥ председатели болуп, Эл Курултайды парламент эмес, а куру јаҥ, алтайлап айтса, "куру куук" эдип койгон. Иван Белековтыҥ ордына председательге Владимир Тюлентин келгени база Бердниковтыҥ "ижи" эмей. Абай ичинде ӧлӧҥ ижинде јӱрген кижини президенттиҥ администрациязы алдыртып, ич политика учун каруулу сайыт "алтай парламенттиҥ јааны болорыҥ" деп јакарганын ол бойы куучындаган эди. Је ол Иван Белековтый ӧткӱре јӱдек спикер болбогон. Владимир Тюлентинди Алтайы, албатызы учун турушпаган деп айдып болбозыбыс. Албатызы учун айдынган элестеринеҥ мениҥ бажымда артып калганы – алтай тилдиҥ кӱнине учурлай ӧткӱрилген онлайн јуунда "Родной язык составляет историческую основу каждого общества, народа, этноса, а также каждого отдельного человека. Язык неотделим от нации, поэтому с утратой языка исчезает и культура, национальное самосознание и будущее самого народа. В нашей стране культурное и языковое многообразие народов защищено государством. Языки народов Российской Федерации формируют основы федеративного устройства российского государства, скрепляемые государственным русским языком. К большому сожалению мы узнаем, что недавно алтайский язык перенесли из категории "уязвимых" в раздел "находящихся под угрозой исчезновения" в атласе языков ЮНЕСКО" деп ачык-јарык айдынганы болгон. Ол јаҥыс ла айдынган эмес, а 2021 јылдыҥ бюджедине алтай тилдӱ учебниктер чыгарар акчаны, ӧткӧн јылдарга кӧрӧ, бир канча миллион салковойго кӧптӧдӧрин быжулаган. Экинчизинде, кӱскиде Алексей Тюхтенев отставкага аткарыларда, бӱдӱреечи јаҥда оныҥ иштеген Башкаруныҥ председателиниҥ ич политика аайынча ордынчызыныҥ јамызын јоголтор деп сурак турарда, Владимир Тюлентин "поддерживаю мнение, что в современных условиях есть необходимость сохранить должность Первого заместителя Председателя Правительства Республики Алтай с наделением его обязанностями, в т.ч. по координации и контролю вопросов межнациональных отношений. Вне сомнения решать эти аспекты должен высокопрофессиональный, компетентный, авторитетный, знающий и уважающий обычаи, традиции, культуру проживающих здесь народов, человек. Что касается существования негласного паритета: если главой региона становится человек русской национальности, то Первым заместителем Председателя Правительства РА назначается представитель алтайского народа. Этот проверенный временем положительный опыт необходимо сохранить. Ведь именно такой своеобразный баланс позволял нам многие годы обеспечивать межнациональное, межконфессиональное и политическое согласие в регионе" деп база јарт угускан эди. 2021 (Уй) јылдыҥ экинчи јаан талдаштары сыгын айда Россия Федерациязыныҥ Государственный Думазына депутаттар тудары болуп јат. Јаан учурлу талдаштарга ууламјылай баштапкы алтамды, чокымдап айтса, сӱреен чыҥдый алтамды КПРФ-тыҥ республикан комитеди этти. Олор федерал јуунныҥ талдаштарына республика кирип турган бир мандатту округла јарлу оппозиционер Мария Деминаныҥ кандидатуразын адап койдылар. Госдуманыҥ 2016 јылда ӧткӧн талдаштарына ол "Родина" партиядаҥ туружып, талдаштарга келген 45,1 процент ӱнбереечилердиҥ 13,4 процентиниҥ ӱндерин алган эди, а ол тушта КПРФ-таҥ барган Виктор Ромашкин 20,4 процент ӱндерле экинчи јер алган. Мыныҥ ӱстине КПРФ-тыҥ Кӱнбадыш Сибирдеги регионал группазына јӱк Алтай Республика ла Алтай край кирер. Группаныҥ партийный списогына баштапкы номерле КПРФ-тыҥ краевой комитединиҥ 1-кы качызы Мария Прусакова (бу кижи бир мандатту округла база барар), экинчи номерле бодоштыра КПРФ-тыҥ республикан комитединиҥ 1-кы качызы Виктор Ромашкин барар. Нӧкӧр Ромашкинде бу талдаштарда, 1995 јылда чылап (ол тушта регионал группага Алтай Республика, Алтай край, Новосибирский, ле Кемеровский областьтар кирген), Госдумага ӧдӧ берер арга бар, анчада ла нӧкӧр Прусакова бойыныҥ округында јеҥӱ алза... Јаҥныҥ партиязы келер талдаштарга канайда туружары эмди тургуза јарт јок. Јӱк ле республикан Башкаруга јуук "Новости Горного Алтая" сайт "Единая Россия", как известно, собирается определять кандидата по результатам праймериз. Не факт, что нынешним депутатам Госдумы удастся сохранить свои позиции – борьба на праймериз, в кулуарах, а затем и на самих выборах ожидается достаточно жесткая" деп јетирет. Бу јетирӱ чын болзо, единороссторго праймеризте кандидаттыҥ јерин канайып блаажарын эмес, а талдаштарда Мария Деминаны ла КПРФ-ты канайда јеҥерин сананар керек... Мынайда не айдып тургам дезе, мениҥ санаамла, алтай кандидатты Госдумага ӧткӱргедий сок јаҥыс партия – "Единая Россия"!.. Ӧткӧн јылдыҥ кӱчӱрген айында айылга ВЦИОМ социологиялык фондтоҥ интервьюер келип, федерацияныҥ президенти, республиканыҥ башчызы, республикадагы социально-экономикалык ла общественно-политикалык айалга керегинде сурактарыныҥ ортозында "Иван Белеков, Родион Букачаков, Максим Карамаев, Ольга Карчуганова, Михаил Моргачев, Эрчим Сарбашев ле Андрей Ялбаковты билеригер бе?" деп сурак база берген эди. Бу тоололгон политиктерди ВЦИОМ-ныҥ опросторына республикан јаҥдар кийдиргени јарт. Булардыҥ бӱгӱнги рейтингтери кандый болгонын эмди тургуза билер арга јок, социологиялык фонд ижиниҥ турултазын эмди тургуза јарлагалак. Ӧрӧги тоологон јети кандидатка удабастаҥ база эки кижи кожулып айабас. "Ведомости" газеттиҥ јетиргениле, губернаторлор тургускан кандидаттарга "Единая Россияныҥ" былтыр ӱлӱрген айда јарлаган "Федеральный политстартап" конкурсыныҥ 200 туружаачыларынаҥ баштапкы этаптыҥ кийнинде 72 кижи, экинчи этаптыҥ кийнинде 86 кижи кожулары темдектелет. Алтай Республикадаҥ бу стартапта Роман Птицын ле Айдар Мызин ӱренгилейт. Булар экӱ газетте бичилген 158 кандидаттардыҥ тоозына кирер бе, кирбес пе – ӧй кӧргӱзетен туру. Ӧрӧги кандидаттар деп тоологон кижилер талдаштарга кандидаттар эмес, а талдаштардыҥ јӱк праймеризине кандидаттар деп јарт оҥдоор керек. "Единая Россияныҥ" ээжилериле праймеризте јеҥӱ алган эки кандидаттыҥ бирӱзи – бир мандатту округла, экинчизи – партийный списокло кандидаттар болгылаар. Јаҥныҥ партиязына быјылгы талдаштарга эки алтай кандидатту чыгарга јарабас деп бодойдым. "Единая Россия" 2016 јылда чылап, партийный списокло до, бир мандатту округла да алтай укту депутаттарлу чыкса, КПРФ-таҥ кандидаттар болуп јаткан Мария Деминага ла Виктор Ромашкинге бу јаан сый болор. Ӧткӧн талдаштарда "алтайларга эки депутатту болорго јарабас, бир депутат орус укту болор учурлу" деген кампанияны "Родина" ла КПРФ-таҥ кандидаттар болгон ол ок Демина ла Ромашкин ӧткӱргилеген болгон. Олор ол тушта экӱлеп 33,8 процент ӱндер алган эди... Чындап, 1995-1998 јылдарда Госдумада республикадаҥ орус укту Семен Зубакин ле Виктор Ромашкин депутаттар болгылап турарда, алтай политиктердеҥ кем де "орустарга эки депутатту болорго јарабас, бир депутат алтай укту болор учурлу" деп айтпаган эди... Јаҥныҥ партиязы быјыл јеҥерге турган болзо, бир мандатту округла – алтай укту кандидат, партийный списокло – орус укту кандидат чыгарар керек. "Единая Россияныҥ" генеральный соведи Алтай Республикада списогыныҥ бажына Госдуманыҥ бӱгӱнги депутадын Олег Быковты тургузар деген табыш бар, мыныҥ ӱстине Роман Птицын Госдумага кандидат деген табыштар база угулып келди. Мындый алтам, байла, Ольга Карчуганова ӱнбереечилер ортодо тыҥ јарлу эмес ле Михаил Моргачев вице-премьердиҥ ижине киргениле колбулу?.. "Единая Россия" бистиҥ республиканы Кӱнбадыш Сибирдеги регионал группазына Тыва Республикала эмезе Кемеров облазыла, эмезе экӱлезиле јаба тӧзӧзӧ, республикадаҥ бир кандидат списокло Госдумага ӧдӧ берер арга бар, а Алтай Республика ла Алтай крайды коштогон кийнинде андый ижемји јок. Быјыл партия партийный списогын канайда тургузары эмди тургуза база јарт јок. Бодоштыра "Единая Россия" 85 субъектти 60 регионал группага бӧлиир, а Алтай Республика ӱнбереечилериниҥ тоозы ас учун кандый бӧлӱкке, кандый субъектле кирери эмди тургуза јарт јок... Государственный Думаныҥ VII созывыныҥ 2016 јылда болгон ээчий талдаштарын алзабыс: – бир мандатту округта Родион Букачаков - 44,79%, Виктор Ромашкин - 20,39%, Мария Демина - 13,42%, Тимур Казитов - 8,54%, Урмат Князев - 4,93%, Александра Груздев - 2,76%, Дмитрий Думнов - 0,96%, Ирина Зверяко - 0,83%, Александр Червов - 0,51% ӱндер алгандар; – партийный списокто "Единая Россия" - 48,81%, КПРФ - 18,19%, ЛДПР - 12,7%, "Родина" - 5,7%, "Справедливая Россия" - 4,1%, "Коммунисты России" - 2,7%, "Российская партия пенсионеров за справедливость" - 1,4% ле "Парнас", "Яблоко", "Патриоты России", "Зеленые", "Партия роста", "Гражданская сила", "Гражданская платформа" партиялар 1 проценттеҥ ас ӱндер алгандар; – Алтай Республика, Алтай край, Кемеровский ле Томский областьтар кирген регионал группада "Единая Россия" 1 миллион 779 муҥ 379 ӱндер алган, оныҥ учун тӧрт субъекттеҥ 9 кандидат депутатка ӧткӧн. Ол талдаштарда биске, алтайларга, Алтай-Кудай болужып, единоросс Родион Букачаковло кожо "Единая Россияныҥ" регионал группазыныҥ партийный списогыла Иван Белеков депутатка база ӧдӧ берген. 2011-2016 јылдарда Госумада республикадаҥ бир де депутат болбогон, нениҥ учун дезе јӱк ле партийный списокло ӧткӱрилген талдаштарда "Единая Россия" республикада 63,58 процент явкадаҥ 53,33 процент ӱндер аларда, Алтай Республиканыҥ регионал группазын баштаган Сергей Пекпеев депутатка ӧдӱп болбогон. Јаҥныҥ партиязына 1 муҥ 900 ле ӱн јетпей калган эди. Ол тушта кӧп алтайлар КПРФ-ты јӧмӧп, 21,5 процент ӱндер алып, бойлорыныҥ кандидадын Виктор Ромашкинди де ӧткӱрип болбогондор, а Сергей Пекпеевтиҥ јолын туйуктап койгондор... Адакыда ВЦИОМ-ныҥ бюллетеньине кирген алтай кандидаттарга "Единая Россия" Госдуманыҥ VI созывында бир де депутат јок, VII созывында эки депутатту, а VIII созывында бир де болзо депутатту болоры керегинде, баштапкызында, јазап сананар, шӱӱр, экинчизинде, кӱреелей отурып, эптежер, јӧптӧжӧр керек деп бодойдым. Госдуманыҥ бӱгӱнги депутаттары арткан кандидаттардаҥ аҥыланары јарт. Баштапкызында, олор ондогы иште турушкылаган, билгилеер, экинчизинде, олордыҥ ижи-тожын партиязы, президенттиҥ администрациязы шиҥдегилеп, бойлорыныҥ оценказын база бергилеп јат. Оныҥ учун "Новости Горного Алтая" сайттыҥ "не факт, что нынешним депутатам Госдумы удастся сохранить свои позиции" деп бичигенин политическая провокация деп оҥдоор керек. Темдектезе, мениҥ билеримле, Кремльдиҥ јакылтазыла Госдумада "коэффициент переизбираемости" деп адалган шиҥжӱ иш ӧткӱрилерде, Родион Букачаков 6,00 коэффициент алган. Бу сӱреен јакшы кӧргӱзӱ. Оныҥ учун бӱгӱнги депутат талдаштарга экинчи катап чыгар кӱӱндӱ болзо, оны јаҥыс ла јӧмӧӧр керек... Коронавирустыҥ пандемиязы эмес болзо, Родион Букачаков аймактарла, јурттарла јорыктап, ӱнбереечилериле туштажып, кӧдӱрген проблемаларын, бӱдӱрген сурактарын, јазаган јасактарын, "Алтайым" деп айдынганын, "албатым" деп турушканын тӧкпӧй-чачпай јетиргедий болгон. Калганчы ӧйдӧ депутат ла ӱнбереечилери ортодо чике эрмек-куучын келишпей турганы оныҥ оппоненттерине оны бурулаар айалга тӧзӧйт, арга ачат. Бӱгӱн оны кем де "нени де этпеген" деп, кем де "јаҥныҥ партиязына кирет" деп, кем де "республиканыҥ башчызыныҥ калганчы талдаштарына турушпаган" деп бурулайт... Буларды орды јок бурулаштар деп јартын айдар керек. Родион Букачаков "Единая Россияныҥ" фракциязына кирбеген болзо, јурт јаткандар ла јурт ээлем, республика ла эл-јон учун эдип койгон иштериниҥ бир де процентин бӱдӱрип болбозын кажы ла кижи аайлап јат ине. Је не-не болуп, бу кижи талдаштарга барбайтам дезе, арткан единоросс кандидаттардаҥ Андрей Ялбаковты аҥылаар керек. Баштапкызында, протеже јогынаҥ бойы ла кӧдӱрилип келген аргачы, јӱстер тоолу улусты ишле јеткилдеген башкараачы, городской советтиҥ депутады, экинчизинде, 2021 јылдыҥ талдаштарына туружарга јаан акчалар керек болорын кажы ла кандидат та, кажы ла ӱнбереечи де јакшы оҥдоп јат деп бодойдым. С.Танытпасов Интересный материал? Подпишитесь на наш канал в Telegram https://t.me/listock04 , чтобы получать больше интересных новостей. Талдаштарыла аҥыланатан јыл Быјыл алтай Јаҥы јылга, Чагаа-Байрамга учурлай алган уткуулдарымда эҥ ле кӧп "јаманды Чычкан апарзын, јакшыны Уй экелзин" деген кӱӱнземелдер болгон. Андый ла болотон болзо: куруй, куруй – оп-куруй, куруй, куруй – оп-куруй... А јаҥы 2021 (Уй) јыл дезе бажынаҥ ла ала талдаштарыла аҥыланатан јыл болды. Республиканыҥ эҥ бийик јамыларында экинчи турган, Эл Курултайдыҥ председатели болгон Владимир Тюлентин кенейте ак-јарыктаҥ јӱре берерде, оныҥ ордына баштапкы кандидат јасакчы јаҥныҥ экономика аайынча комитединиҥ јааны Артур Кохоев болот. Ол республиканыҥ депутады, алтай укту ла "Единая Россия" партияныҥ турчызы болгоныныҥ ӱстине бӱдӱреечи јаҥда узак иштеген билгир башкараачы, ченемелдӱ политик. Мыныҥ ӱстине оныҥ јарабас кылыктар кылынганы эмезе јастыра керектер бӱдӱргени качан да, кайда да угулбаган, кыскарта айтса, уурданбаган, уйатка тӱшпеген. Мениҥ укканымла, Артур Кохоевтиҥ кандидатуразы президенттиҥ администрациязында бажынаҥ ла ала јарадылып калган болгон... Је оноҥ орус албатыныҥ айтканыла, "что-то пошло не так" болуп, "Единая Россияныҥ" Эл Курултайдыҥ председателине кандидат адаар конференциязы эки катап (баштап кочкор айдыҥ 5-чи кӱнинеҥ 11-чи кӱнине, оноҥ 11-чи кӱннеҥ јарт эмес ӧйгӧ) кӧчӱрилген, а республикан депутаттардыҥ јаҥы председатель тудатан ээчий сессиязы кочкор айдыҥ 18-чи кӱнинеҥ тулаан айдыҥ 4-чи кӱнине кӧчӱрилген. "Что-то пошло не так" деген табышкакты табарга тыҥ ла кӱч болбоды, керек Москвадаҥ эмес, а Улалудаҥ чыкканы јарталды. Артур Кохоевти Эл Курултайдыҥ председатели болбозын деп турган кижилер табылып, алдында канча јылга Башкаруныҥ аппарадында иштеген Анатолий Донской республиканыҥ башчызы Александр Бердниковко јууган незаконный прослушкалардаҥ, сайак коптордоҥ "бескелӱ компромат" белетегилейле, президенттиҥ администрациязына аткаргылаптыр, бийик инстанция Артур Кохоевке "отказ" берерин сакыгылаптыр... Је Кремль олордыҥ компромадына да бӱтпеген, кандидадын да јаратпаган... Оныҥ да учун кочкор айдыҥ 26-чы кӱнинде "Единая Россияныҥ" парламенттиҥ председателине кандидат адаар конференциязы ӧдӱп, бу јамыга Артур Кохоев окылу кӧстӧлди, а тулаан айдыҥ 4-чи кӱнинде сессияда оныҥ кандидатуразы тал-табыш, тартыжу јогынаҥ ӧдӧ береринде бир де алаҥзу јок. Эл Курултайдыҥ башкыјыл тудулган VII созыв депутаттарын алзабыс, "Единая Россия" - 24, "независимыйлар" - 8, КПРФ - 5, "Родина", "Справедливая Россия", ЛДПР партиялардаҥ бир депутаттаҥ ла бир де фракцияга кирбеген 1 депутаттаҥ турат. 2019 јылдыҥ ӱлӱрген айыныҥ 1-чи кӱнинде јаҥы тудулган парламент јаҥы председателин тударда, бу јамыга кандидаттар болуп "Единая Россиядаҥ" Владимир Тюлентин ле КПРФ-таҥ Сергей Кухтуеков чыккандар. 40 депутат турушкан јажытту ӱнбериште 20 депутат Тюлентин учун, 6 депутат Кухтуеков учун ла 14 депутат ӱндерин кем де учун бербегендер. Јаҥныҥ партиязы кандидады ӧтпӧй каларда, тыштанар ӧй јарлап, фракциязын јууп, учурлу сӧсти Москвадаҥ келген "уур уй-мылтыкка", Андрей Турчакка бергендер. "Единая Россияныҥ" генеральный совединиҥ качызыныҥ ла Федерация Совединиҥ председателиниҥ баштапкы ордынчызыныҥ от-јалбышту куучыныныҥ кийнинде экинчи ӱнбериште Тюлентин учун 24 депутат, Кухтуеков учун 8 депутат ӱндерин бергендер... VII созывтыҥ депутаттары кадрлардыҥ сурагында каруулу болгондорын оныҥ да кийнинде эки катап кӧргӱскендер. Башкаруныҥ председателиниҥ ордынчыларына кӧстӧлгӧн Анатолий Донской ло Динара Култуева, ас ла салза, 21 депутаттыҥ ӱндерин алар учурлу болгондор, је алынган ӱндер – баштапкызыныҥ - 14, экинчизиниҥ - 13 болгон. Бу эки ӱнбериш "Единая Россияныҥ" 10-11 депутады, "независимыйлардыҥ" ла КПРФ-тыҥ фракциялары биригип алза, олорды кем де, качан да сындырып болбозын керелейт. Эл Курултайдыҥ тӱӱкизин алзабыс, Алтай Республика парламентский республика болуп тӧзӧлгӧн. Эл Курултай республикада эҥ бийик јаҥ болгоныныҥ ӱстине парламенттиҥ председатели ӱзеери республиканыҥ башчызы болгон. Эл Курултай республикан бюджетти јӧптӧӧр лӧ бюджеттиҥ канайда бӱдӱп турганын шиҥжӱде тудар тӧс чыдузын Даниил Табаев те, Игорь Яимов то спикерлер болгылап турарда, талдама апаргандар. Республиканыҥ депутаттары ол ӧйлӧрдӧ республиканыҥ башчылары болгон Семен Зубакинге ле Михаил Лапшинге, Александр Бердниковко кӧрӧ, јайым уурданарга бербегендерин ӧй кӧргӱсти. Эл Курултай бойыныҥ чыҥдый чыдуларын Иван Белеков председатель тушта јылыйткан. Александр Бердников 13 јылга республиканыҥ башчызы, Башкаруныҥ председатели болуп, Эл Курултайды парламент эмес, а куру јаҥ, алтайлап айтса, "куру куук" эдип койгон. Иван Белековтыҥ ордына председательге Владимир Тюлентин келгени база Бердниковтыҥ "ижи" эмей. Абай ичинде ӧлӧҥ ижинде јӱрген кижини президенттиҥ администрациязы алдыртып, ич политика учун каруулу сайыт "алтай парламенттиҥ јааны болорыҥ" деп јакарганын ол бойы куучындаган эди. Је ол Иван Белековтый ӧткӱре јӱдек спикер болбогон. Владимир Тюлентинди Алтайы, албатызы учун турушпаган деп айдып болбозыбыс. Албатызы учун айдынган элестеринеҥ мениҥ бажымда артып калганы – алтай тилдиҥ кӱнине учурлай ӧткӱрилген онлайн јуунда "Родной язык составляет историческую основу каждого общества, народа, этноса, а также каждого отдельного человека. Язык неотделим от нации, поэтому с утратой языка исчезает и культура, национальное самосознание и будущее самого народа. В нашей стране культурное и языковое многообразие народов защищено государством. Языки народов Российской Федерации формируют основы федеративного устройства российского государства, скрепляемые государственным русским языком. К большому сожалению мы узнаем, что недавно алтайский язык перенесли из категории "уязвимых" в раздел "находящихся под угрозой исчезновения" в атласе языков ЮНЕСКО" деп ачык-јарык айдынганы болгон. Ол јаҥыс ла айдынган эмес, а 2021 јылдыҥ бюджедине алтай тилдӱ учебниктер чыгарар акчаны, ӧткӧн јылдарга кӧрӧ, бир канча миллион салковойго кӧптӧдӧрин быжулаган. Экинчизинде, кӱскиде Алексей Тюхтенев отставкага аткарыларда, бӱдӱреечи јаҥда оныҥ иштеген Башкаруныҥ председателиниҥ ич политика аайынча ордынчызыныҥ јамызын јоголтор деп сурак турарда, Владимир Тюлентин "поддерживаю мнение, что в современных условиях есть необходимость сохранить должность Первого заместителя Председателя Правительства Республики Алтай с наделением его обязанностями, в т.ч. по координации и контролю вопросов межнациональных отношений. Вне сомнения решать эти аспекты должен высокопрофессиональный, компетентный, авторитетный, знающий и уважающий обычаи, традиции, культуру проживающих здесь народов, человек. Что касается существования негласного паритета: если главой региона становится человек русской национальности, то Первым заместителем Председателя Правительства РА назначается представитель алтайского народа. Этот проверенный временем положительный опыт необходимо сохранить. Ведь именно такой своеобразный баланс позволял нам многие годы обеспечивать межнациональное, межконфессиональное и политическое согласие в регионе" деп база јарт угускан эди. 2021 (Уй) јылдыҥ экинчи јаан талдаштары сыгын айда Россия Федерациязыныҥ Государственный Думазына депутаттар тудары болуп јат. Јаан учурлу талдаштарга ууламјылай баштапкы алтамды, чокымдап айтса, сӱреен чыҥдый алтамды КПРФ-тыҥ республикан комитеди этти. Олор федерал јуунныҥ талдаштарына республика кирип турган бир мандатту округла јарлу оппозиционер Мария Деминаныҥ кандидатуразын адап койдылар. Госдуманыҥ 2016 јылда ӧткӧн талдаштарына ол "Родина" партиядаҥ туружып, талдаштарга келген 45,1 процент ӱнбереечилердиҥ 13,4 процентиниҥ ӱндерин алган эди, а ол тушта КПРФ-таҥ барган Виктор Ромашкин 20,4 процент ӱндерле экинчи јер алган. Мыныҥ ӱстине КПРФ-тыҥ Кӱнбадыш Сибирдеги регионал группазына јӱк Алтай Республика ла Алтай край кирер. Группаныҥ партийный списогына баштапкы номерле КПРФ-тыҥ краевой комитединиҥ 1-кы качызы Мария Прусакова (бу кижи бир мандатту округла база барар), экинчи номерле бодоштыра КПРФ-тыҥ республикан комитединиҥ 1-кы качызы Виктор Ромашкин барар. Нӧкӧр Ромашкинде бу талдаштарда, 1995 јылда чылап (ол тушта регионал группага Алтай Республика, Алтай край, Новосибирский, ле Кемеровский областьтар кирген), Госдумага ӧдӧ берер арга бар, анчада ла нӧкӧр Прусакова бойыныҥ округында јеҥӱ алза... Јаҥныҥ партиязы келер талдаштарга канайда туружары эмди тургуза јарт јок. Јӱк ле республикан Башкаруга јуук "Новости Горного Алтая" сайт "Единая Россия", как известно, собирается определять кандидата по результатам праймериз. Не факт, что нынешним депутатам Госдумы удастся сохранить свои позиции – борьба на праймериз, в кулуарах, а затем и на самих выборах ожидается достаточно жесткая" деп јетирет. Бу јетирӱ чын болзо, единороссторго праймеризте кандидаттыҥ јерин канайып блаажарын эмес, а талдаштарда Мария Деминаны ла КПРФ-ты канайда јеҥерин сананар керек... Мынайда не айдып тургам дезе, мениҥ санаамла, алтай кандидатты Госдумага ӧткӱргедий сок јаҥыс партия – "Единая Россия"!.. Ӧткӧн јылдыҥ кӱчӱрген айында айылга ВЦИОМ социологиялык фондтоҥ интервьюер келип, федерацияныҥ президенти, республиканыҥ башчызы, республикадагы социально-экономикалык ла общественно-политикалык айалга керегинде сурактарыныҥ ортозында "Иван Белеков, Родион Букачаков, Максим Карамаев, Ольга Карчуганова, Михаил Моргачев, Эрчим Сарбашев ле Андрей Ялбаковты билеригер бе?" деп сурак база берген эди. Бу тоололгон политиктерди ВЦИОМ-ныҥ опросторына республикан јаҥдар кийдиргени јарт. Булардыҥ бӱгӱнги рейтингтери кандый болгонын эмди тургуза билер арга јок, социологиялык фонд ижиниҥ турултазын эмди тургуза јарлагалак. Ӧрӧги тоологон јети кандидатка удабастаҥ база эки кижи кожулып айабас. "Ведомости" газеттиҥ јетиргениле, губернаторлор тургускан кандидаттарга "Единая Россияныҥ" былтыр ӱлӱрген айда јарлаган "Федеральный политстартап" конкурсыныҥ 200 туружаачыларынаҥ баштапкы этаптыҥ кийнинде 72 кижи, экинчи этаптыҥ кийнинде 86 кижи кожулары темдектелет. Алтай Республикадаҥ бу стартапта Роман Птицын ле Айдар Мызин ӱренгилейт. Булар экӱ газетте бичилген 158 кандидаттардыҥ тоозына кирер бе, кирбес пе – ӧй кӧргӱзетен туру. Ӧрӧги кандидаттар деп тоологон кижилер талдаштарга кандидаттар эмес, а талдаштардыҥ јӱк праймеризине кандидаттар деп јарт оҥдоор керек. "Единая Россияныҥ" ээжилериле праймеризте јеҥӱ алган эки кандидаттыҥ бирӱзи – бир мандатту округла, экинчизи – партийный списокло кандидаттар болгылаар. Јаҥныҥ партиязына быјылгы талдаштарга эки алтай кандидатту чыгарга јарабас деп бодойдым. "Единая Россия" 2016 јылда чылап, партийный списокло до, бир мандатту округла да алтай укту депутаттарлу чыкса, КПРФ-таҥ кандидаттар болуп јаткан Мария Деминага ла Виктор Ромашкинге бу јаан сый болор. Ӧткӧн талдаштарда "алтайларга эки депутатту болорго јарабас, бир депутат орус укту болор учурлу" деген кампанияны "Родина" ла КПРФ-таҥ кандидаттар болгон ол ок Демина ла Ромашкин ӧткӱргилеген болгон. Олор ол тушта экӱлеп 33,8 процент ӱндер алган эди... Чындап, 1995-1998 јылдарда Госдумада республикадаҥ орус укту Семен Зубакин ле Виктор Ромашкин депутаттар болгылап турарда, алтай политиктердеҥ кем де "орустарга эки депутатту болорго јарабас, бир депутат алтай укту болор учурлу" деп айтпаган эди... Јаҥныҥ партиязы быјыл јеҥерге турган болзо, бир мандатту округла – алтай укту кандидат, партийный списокло – орус укту кандидат чыгарар керек. "Единая Россияныҥ" генеральный соведи Алтай Республикада списогыныҥ бажына Госдуманыҥ бӱгӱнги депутадын Олег Быковты тургузар деген табыш бар, мыныҥ ӱстине Роман Птицын Госдумага кандидат деген табыштар база угулып келди. Мындый алтам, байла, Ольга Карчуганова ӱнбереечилер ортодо тыҥ јарлу эмес ле Михаил Моргачев вице-премьердиҥ ижине киргениле колбулу?.. "Единая Россия" бистиҥ республиканы Кӱнбадыш Сибирдеги регионал группазына Тыва Республикала эмезе Кемеров облазыла, эмезе экӱлезиле јаба тӧзӧзӧ, республикадаҥ бир кандидат списокло Госдумага ӧдӧ берер арга бар, а Алтай Республика ла Алтай крайды коштогон кийнинде андый ижемји јок. Быјыл партия партийный списогын канайда тургузары эмди тургуза база јарт јок. Бодоштыра "Единая Россия" 85 субъектти 60 регионал группага бӧлиир, а Алтай Республика ӱнбереечилериниҥ тоозы ас учун кандый бӧлӱкке, кандый субъектле кирери эмди тургуза јарт јок... Государственный Думаныҥ VII созывыныҥ 2016 јылда болгон ээчий талдаштарын алзабыс: – бир мандатту округта Родион Букачаков - 44,79%, Виктор Ромашкин - 20,39%, Мария Демина - 13,42%, Тимур Казитов - 8,54%, Урмат Князев - 4,93%, Александра Груздев - 2,76%, Дмитрий Думнов - 0,96%, Ирина Зверяко - 0,83%, Александр Червов - 0,51% ӱндер алгандар; – партийный списокто "Единая Россия" - 48,81%, КПРФ - 18,19%, ЛДПР - 12,7%, "Родина" - 5,7%, "Справедливая Россия" - 4,1%, "Коммунисты России" - 2,7%, "Российская партия пенсионеров за справедливость" - 1,4% ле "Парнас", "Яблоко", "Патриоты России", "Зеленые", "Партия роста", "Гражданская сила", "Гражданская платформа" партиялар 1 проценттеҥ ас ӱндер алгандар; – Алтай Республика, Алтай край, Кемеровский ле Томский областьтар кирген регионал группада "Единая Россия" 1 миллион 779 муҥ 379 ӱндер алган, оныҥ учун тӧрт субъекттеҥ 9 кандидат депутатка ӧткӧн. Ол талдаштарда биске, алтайларга, Алтай-Кудай болужып, единоросс Родион Букачаковло кожо "Единая Россияныҥ" регионал группазыныҥ партийный списогыла Иван Белеков депутатка база ӧдӧ берген. 2011-2016 јылдарда Госумада республикадаҥ бир де депутат болбогон, нениҥ учун дезе јӱк ле партийный списокло ӧткӱрилген талдаштарда "Единая Россия" республикада 63,58 процент явкадаҥ 53,33 процент ӱндер аларда, Алтай Республиканыҥ регионал группазын баштаган Сергей Пекпеев депутатка ӧдӱп болбогон. Јаҥныҥ партиязына 1 муҥ 900 ле ӱн јетпей калган эди. Ол тушта кӧп алтайлар КПРФ-ты јӧмӧп, 21,5 процент ӱндер алып, бойлорыныҥ кандидадын Виктор Ромашкинди де ӧткӱрип болбогондор, а Сергей Пекпеевтиҥ јолын туйуктап койгондор... Адакыда ВЦИОМ-ныҥ бюллетеньине кирген алтай кандидаттарга "Единая Россия" Госдуманыҥ VI созывында бир де депутат јок, VII созывында эки депутатту, а VIII созывында бир де болзо депутатту болоры керегинде, баштапкызында, јазап сананар, шӱӱр, экинчизинде, кӱреелей отурып, эптежер, јӧптӧжӧр керек деп бодойдым. Госдуманыҥ бӱгӱнги депутаттары арткан кандидаттардаҥ аҥыланары јарт. Баштапкызында, олор ондогы иште турушкылаган, билгилеер, экинчизинде, олордыҥ ижи-тожын партиязы, президенттиҥ администрациязы шиҥдегилеп, бойлорыныҥ оценказын база бергилеп јат. Оныҥ учун "Новости Горного Алтая" сайттыҥ "не факт, что нынешним депутатам Госдумы удастся сохранить свои позиции" деп бичигенин политическая провокация деп оҥдоор керек. Темдектезе, мениҥ билеримле, Кремльдиҥ јакылтазыла Госдумада "коэффициент переизбираемости" деп адалган шиҥжӱ иш ӧткӱрилерде, Родион Букачаков 6,00 коэффициент алган. Бу сӱреен јакшы кӧргӱзӱ. Оныҥ учун бӱгӱнги депутат талдаштарга экинчи катап чыгар кӱӱндӱ болзо, оны јаҥыс ла јӧмӧӧр керек... Коронавирустыҥ пандемиязы эмес болзо, Родион Букачаков аймактарла, јурттарла јорыктап, ӱнбереечилериле туштажып, кӧдӱрген проблемаларын, бӱдӱрген сурактарын, јазаган јасактарын, "Алтайым" деп айдынганын, "албатым" деп турушканын тӧкпӧй-чачпай јетиргедий болгон. Калганчы ӧйдӧ депутат ла ӱнбереечилери ортодо чике эрмек-куучын келишпей турганы оныҥ оппоненттерине оны бурулаар айалга тӧзӧйт, арга ачат. Бӱгӱн оны кем де "нени де этпеген" деп, кем де "јаҥныҥ партиязына кирет" деп, кем де "республиканыҥ башчызыныҥ калганчы талдаштарына турушпаган" деп бурулайт... Буларды орды јок бурулаштар деп јартын айдар керек. Родион Букачаков "Единая Россияныҥ" фракциязына кирбеген болзо, јурт јаткандар ла јурт ээлем, республика ла эл-јон учун эдип койгон иштериниҥ бир де процентин бӱдӱрип болбозын кажы ла кижи аайлап јат ине. Је не-не болуп, бу кижи талдаштарга барбайтам дезе, арткан единоросс кандидаттардаҥ Андрей Ялбаковты аҥылаар керек. Баштапкызында, протеже јогынаҥ бойы ла кӧдӱрилип келген аргачы, јӱстер тоолу улусты ишле јеткилдеген башкараачы, городской советтиҥ депутады, экинчизинде, 2021 јылдыҥ талдаштарына туружарга јаан акчалар керек болорын кажы ла кандидат та, кажы ла ӱнбереечи де јакшы оҥдоп јат деп бодойдым. С.Танытпасов Талдаштарыла аҥыланатан јыл
Быјыл алтай Јаҥы јылга, Чагаа-Байрамга учурлай алган уткуулдарымда эҥ ле кӧп "јаманды Чычкан апарзын, јакшыны Уй экелзин" деген кӱӱнземелдер болгон. Андый ла болотон болзо: куруй, куруй – оп-куруй, куруй, куруй – оп-куруй... А јаҥы 2021 (Уй) јыл дезе бажынаҥ ла ала талдаштарыла аҥыланатан јыл болды. Республиканыҥ эҥ бийик јамыларында экинчи турган, Эл Курултайдыҥ председатели болгон Владимир Тюлентин кенейте ак-јарыктаҥ јӱре берерде, оныҥ ордына баштапкы кандидат јасакчы јаҥныҥ экономика аайынча комитединиҥ јааны Артур Кохоев болот. Ол республиканыҥ депутады, алтай укту ла "Единая Россия" партияныҥ турчызы болгоныныҥ ӱстине бӱдӱреечи јаҥда узак иштеген билгир башкараачы, ченемелдӱ политик. Мыныҥ ӱстине оныҥ јарабас кылыктар кылынганы эмезе јастыра керектер бӱдӱргени качан да, кайда да угулбаган, кыскарта айтса, уурданбаган, уйатка тӱшпеген. Мениҥ укканымла, Артур Кохоевтиҥ кандидатуразы президенттиҥ администрациязында бажынаҥ ла ала јарадылып калган болгон... Је оноҥ орус албатыныҥ айтканыла, "что-то пошло не так" болуп, "Единая Россияныҥ" Эл Курултайдыҥ председателине кандидат адаар конференциязы эки катап (баштап кочкор айдыҥ 5-чи кӱнинеҥ 11-чи кӱнине, оноҥ 11-чи кӱннеҥ јарт эмес ӧйгӧ) кӧчӱрилген, а республикан депутаттардыҥ јаҥы председатель тудатан ээчий сессиязы кочкор айдыҥ 18-чи кӱнинеҥ тулаан айдыҥ 4-чи кӱнине кӧчӱрилген. "Что-то пошло не так" деген табышкакты табарга тыҥ ла кӱч болбоды, керек Москвадаҥ эмес, а Улалудаҥ чыкканы јарталды. Артур Кохоевти Эл Курултайдыҥ председатели болбозын деп турган кижилер табылып, алдында канча јылга Башкаруныҥ аппарадында иштеген Анатолий Донской республиканыҥ башчызы Александр Бердниковко јууган незаконный прослушкалардаҥ, сайак коптордоҥ "бескелӱ компромат" белетегилейле, президенттиҥ администрациязына аткаргылаптыр, бийик инстанция Артур Кохоевке "отказ" берерин сакыгылаптыр... Је Кремль олордыҥ компромадына да бӱтпеген, кандидадын да јаратпаган... Оныҥ да учун кочкор айдыҥ 26-чы кӱнинде "Единая Россияныҥ" парламенттиҥ председателине кандидат адаар конференциязы ӧдӱп, бу јамыга Артур Кохоев окылу кӧстӧлди, а тулаан айдыҥ 4-чи кӱнинде сессияда оныҥ кандидатуразы тал-табыш, тартыжу јогынаҥ ӧдӧ береринде бир де алаҥзу јок. Эл Курултайдыҥ башкыјыл тудулган VII созыв депутаттарын алзабыс, "Единая Россия" - 24, "независимыйлар" - 8, КПРФ - 5, "Родина", "Справедливая Россия", ЛДПР партиялардаҥ бир депутаттаҥ ла бир де фракцияга кирбеген 1 депутаттаҥ турат. 2019 јылдыҥ ӱлӱрген айыныҥ 1-чи кӱнинде јаҥы тудулган парламент јаҥы председателин тударда, бу јамыга кандидаттар болуп "Единая Россиядаҥ" Владимир Тюлентин ле КПРФ-таҥ Сергей Кухтуеков чыккандар. 40 депутат турушкан јажытту ӱнбериште 20 депутат Тюлентин учун, 6 депутат Кухтуеков учун ла 14 депутат ӱндерин кем де учун бербегендер. Јаҥныҥ партиязы кандидады ӧтпӧй каларда, тыштанар ӧй јарлап, фракциязын јууп, учурлу сӧсти Москвадаҥ келген "уур уй-мылтыкка", Андрей Турчакка бергендер. "Единая Россияныҥ" генеральный совединиҥ качызыныҥ ла Федерация Совединиҥ председателиниҥ баштапкы ордынчызыныҥ от-јалбышту куучыныныҥ кийнинде экинчи ӱнбериште Тюлентин учун 24 депутат, Кухтуеков учун 8 депутат ӱндерин бергендер... VII созывтыҥ депутаттары кадрлардыҥ сурагында каруулу болгондорын оныҥ да кийнинде эки катап кӧргӱскендер. Башкаруныҥ председателиниҥ ордынчыларына кӧстӧлгӧн Анатолий Донской ло Динара Култуева, ас ла салза, 21 депутаттыҥ ӱндерин алар учурлу болгондор, је алынган ӱндер – баштапкызыныҥ - 14, экинчизиниҥ - 13 болгон. Бу эки ӱнбериш "Единая Россияныҥ" 10-11 депутады, "независимыйлардыҥ" ла КПРФ-тыҥ фракциялары биригип алза, олорды кем де, качан да сындырып болбозын керелейт. Эл Курултайдыҥ тӱӱкизин алзабыс, Алтай Республика парламентский республика болуп тӧзӧлгӧн. Эл Курултай республикада эҥ бийик јаҥ болгоныныҥ ӱстине парламенттиҥ председатели ӱзеери республиканыҥ башчызы болгон. Эл Курултай республикан бюджетти јӧптӧӧр лӧ бюджеттиҥ канайда бӱдӱп турганын шиҥжӱде тудар тӧс чыдузын Даниил Табаев те, Игорь Яимов то спикерлер болгылап турарда, талдама апаргандар. Республиканыҥ депутаттары ол ӧйлӧрдӧ республиканыҥ башчылары болгон Семен Зубакинге ле Михаил Лапшинге, Александр Бердниковко кӧрӧ, јайым уурданарга бербегендерин ӧй кӧргӱсти. Эл Курултай бойыныҥ чыҥдый чыдуларын Иван Белеков председатель тушта јылыйткан. Александр Бердников 13 јылга республиканыҥ башчызы, Башкаруныҥ председатели болуп, Эл Курултайды парламент эмес, а куру јаҥ, алтайлап айтса, "куру куук" эдип койгон. Иван Белековтыҥ ордына председательге Владимир Тюлентин келгени база Бердниковтыҥ "ижи" эмей. Абай ичинде ӧлӧҥ ижинде јӱрген кижини президенттиҥ администрациязы алдыртып, ич политика учун каруулу сайыт "алтай парламенттиҥ јааны болорыҥ" деп јакарганын ол бойы куучындаган эди. Је ол Иван Белековтый ӧткӱре јӱдек спикер болбогон. Владимир Тюлентинди Алтайы, албатызы учун турушпаган деп айдып болбозыбыс. Албатызы учун айдынган элестеринеҥ мениҥ бажымда артып калганы – алтай тилдиҥ кӱнине учурлай ӧткӱрилген онлайн јуунда "Родной язык составляет историческую основу каждого общества, народа, этноса, а также каждого отдельного человека. Язык неотделим от нации, поэтому с утратой языка исчезает и культура, национальное самосознание и будущее самого народа. В нашей стране культурное и языковое многообразие народов защищено государством. Языки народов Российской Федерации формируют основы федеративного устройства российского государства, скрепляемые государственным русским языком. К большому сожалению мы узнаем, что недавно алтайский язык перенесли из категории "уязвимых" в раздел "находящихся под угрозой исчезновения" в атласе языков ЮНЕСКО" деп ачык-јарык айдынганы болгон. Ол јаҥыс ла айдынган эмес, а 2021 јылдыҥ бюджедине алтай тилдӱ учебниктер чыгарар акчаны, ӧткӧн јылдарга кӧрӧ, бир канча миллион салковойго кӧптӧдӧрин быжулаган. Экинчизинде, кӱскиде Алексей Тюхтенев отставкага аткарыларда, бӱдӱреечи јаҥда оныҥ иштеген Башкаруныҥ председателиниҥ ич политика аайынча ордынчызыныҥ јамызын јоголтор деп сурак турарда, Владимир Тюлентин "поддерживаю мнение, что в современных условиях есть необходимость сохранить должность Первого заместителя Председателя Правительства Республики Алтай с наделением его обязанностями, в т.ч. по координации и контролю вопросов межнациональных отношений. Вне сомнения решать эти аспекты должен высокопрофессиональный, компетентный, авторитетный, знающий и уважающий обычаи, традиции, культуру проживающих здесь народов, человек. Что касается существования негласного паритета: если главой региона становится человек русской национальности, то Первым заместителем Председателя Правительства РА назначается представитель алтайского народа. Этот проверенный временем положительный опыт необходимо сохранить. Ведь именно такой своеобразный баланс позволял нам многие годы обеспечивать межнациональное, межконфессиональное и политическое согласие в регионе" деп база јарт угускан эди. 2021 (Уй) јылдыҥ экинчи јаан талдаштары сыгын айда Россия Федерациязыныҥ Государственный Думазына депутаттар тудары болуп јат. Јаан учурлу талдаштарга ууламјылай баштапкы алтамды, чокымдап айтса, сӱреен чыҥдый алтамды КПРФ-тыҥ республикан комитеди этти. Олор федерал јуунныҥ талдаштарына республика кирип турган бир мандатту округла јарлу оппозиционер Мария Деминаныҥ кандидатуразын адап койдылар. Госдуманыҥ 2016 јылда ӧткӧн талдаштарына ол "Родина" партиядаҥ туружып, талдаштарга келген 45,1 процент ӱнбереечилердиҥ 13,4 процентиниҥ ӱндерин алган эди, а ол тушта КПРФ-таҥ барган Виктор Ромашкин 20,4 процент ӱндерле экинчи јер алган. Мыныҥ ӱстине КПРФ-тыҥ Кӱнбадыш Сибирдеги регионал группазына јӱк Алтай Республика ла Алтай край кирер. Группаныҥ партийный списогына баштапкы номерле КПРФ-тыҥ краевой комитединиҥ 1-кы качызы Мария Прусакова (бу кижи бир мандатту округла база барар), экинчи номерле бодоштыра КПРФ-тыҥ республикан комитединиҥ 1-кы качызы Виктор Ромашкин барар. Нӧкӧр Ромашкинде бу талдаштарда, 1995 јылда чылап (ол тушта регионал группага Алтай Республика, Алтай край, Новосибирский, ле Кемеровский областьтар кирген), Госдумага ӧдӧ берер арга бар, анчада ла нӧкӧр Прусакова бойыныҥ округында јеҥӱ алза... Јаҥныҥ партиязы келер талдаштарга канайда туружары эмди тургуза јарт јок. Јӱк ле республикан Башкаруга јуук "Новости Горного Алтая" сайт "Единая Россия", как известно, собирается определять кандидата по результатам праймериз. Не факт, что нынешним депутатам Госдумы удастся сохранить свои позиции – борьба на праймериз, в кулуарах, а затем и на самих выборах ожидается достаточно жесткая" деп јетирет. Бу јетирӱ чын болзо, единороссторго праймеризте кандидаттыҥ јерин канайып блаажарын эмес, а талдаштарда Мария Деминаны ла КПРФ-ты канайда јеҥерин сананар керек... Мынайда не айдып тургам дезе, мениҥ санаамла, алтай кандидатты Госдумага ӧткӱргедий сок јаҥыс партия – "Единая Россия"!.. Ӧткӧн јылдыҥ кӱчӱрген айында айылга ВЦИОМ социологиялык фондтоҥ интервьюер келип, федерацияныҥ президенти, республиканыҥ башчызы, республикадагы социально-экономикалык ла общественно-политикалык айалга керегинде сурактарыныҥ ортозында "Иван Белеков, Родион Букачаков, Максим Карамаев, Ольга Карчуганова, Михаил Моргачев, Эрчим Сарбашев ле Андрей Ялбаковты билеригер бе?" деп сурак база берген эди. Бу тоололгон политиктерди ВЦИОМ-ныҥ опросторына республикан јаҥдар кийдиргени јарт. Булардыҥ бӱгӱнги рейтингтери кандый болгонын эмди тургуза билер арга јок, социологиялык фонд ижиниҥ турултазын эмди тургуза јарлагалак. Ӧрӧги тоологон јети кандидатка удабастаҥ база эки кижи кожулып айабас. "Ведомости" газеттиҥ јетиргениле, губернаторлор тургускан кандидаттарга "Единая Россияныҥ" былтыр ӱлӱрген айда јарлаган "Федеральный политстартап" конкурсыныҥ 200 туружаачыларынаҥ баштапкы этаптыҥ кийнинде 72 кижи, экинчи этаптыҥ кийнинде 86 кижи кожулары темдектелет. Алтай Республикадаҥ бу стартапта Роман Птицын ле Айдар Мызин ӱренгилейт. Булар экӱ газетте бичилген 158 кандидаттардыҥ тоозына кирер бе, кирбес пе – ӧй кӧргӱзетен туру. Ӧрӧги кандидаттар деп тоологон кижилер талдаштарга кандидаттар эмес, а талдаштардыҥ јӱк праймеризине кандидаттар деп јарт оҥдоор керек. "Единая Россияныҥ" ээжилериле праймеризте јеҥӱ алган эки кандидаттыҥ бирӱзи – бир мандатту округла, экинчизи – партийный списокло кандидаттар болгылаар. Јаҥныҥ партиязына быјылгы талдаштарга эки алтай кандидатту чыгарга јарабас деп бодойдым. "Единая Россия" 2016 јылда чылап, партийный списокло до, бир мандатту округла да алтай укту депутаттарлу чыкса, КПРФ-таҥ кандидаттар болуп јаткан Мария Деминага ла Виктор Ромашкинге бу јаан сый болор. Ӧткӧн талдаштарда "алтайларга эки депутатту болорго јарабас, бир депутат орус укту болор учурлу" деген кампанияны "Родина" ла КПРФ-таҥ кандидаттар болгон ол ок Демина ла Ромашкин ӧткӱргилеген болгон. Олор ол тушта экӱлеп 33,8 процент ӱндер алган эди... Чындап, 1995-1998 јылдарда Госдумада республикадаҥ орус укту Семен Зубакин ле Виктор Ромашкин депутаттар болгылап турарда, алтай политиктердеҥ кем де "орустарга эки депутатту болорго јарабас, бир депутат алтай укту болор учурлу" деп айтпаган эди... Јаҥныҥ партиязы быјыл јеҥерге турган болзо, бир мандатту округла – алтай укту кандидат, партийный списокло – орус укту кандидат чыгарар керек. "Единая Россияныҥ" генеральный соведи Алтай Республикада списогыныҥ бажына Госдуманыҥ бӱгӱнги депутадын Олег Быковты тургузар деген табыш бар, мыныҥ ӱстине Роман Птицын Госдумага кандидат деген табыштар база угулып келди. Мындый алтам, байла, Ольга Карчуганова ӱнбереечилер ортодо тыҥ јарлу эмес ле Михаил Моргачев вице-премьердиҥ ижине киргениле колбулу?.. "Единая Россия" бистиҥ республиканы Кӱнбадыш Сибирдеги регионал группазына Тыва Республикала эмезе Кемеров облазыла, эмезе экӱлезиле јаба тӧзӧзӧ, республикадаҥ бир кандидат списокло Госдумага ӧдӧ берер арга бар, а Алтай Республика ла Алтай крайды коштогон кийнинде андый ижемји јок. Быјыл партия партийный списогын канайда тургузары эмди тургуза база јарт јок. Бодоштыра "Единая Россия" 85 субъектти 60 регионал группага бӧлиир, а Алтай Республика ӱнбереечилериниҥ тоозы ас учун кандый бӧлӱкке, кандый субъектле кирери эмди тургуза јарт јок... Государственный Думаныҥ VII созывыныҥ 2016 јылда болгон ээчий талдаштарын алзабыс: – бир мандатту округта Родион Букачаков - 44,79%, Виктор Ромашкин - 20,39%, Мария Демина - 13,42%, Тимур Казитов - 8,54%, Урмат Князев - 4,93%, Александра Груздев - 2,76%, Дмитрий Думнов - 0,96%, Ирина Зверяко - 0,83%, Александр Червов - 0,51% ӱндер алгандар; – партийный списокто "Единая Россия" - 48,81%, КПРФ - 18,19%, ЛДПР - 12,7%, "Родина" - 5,7%, "Справедливая Россия" - 4,1%, "Коммунисты России" - 2,7%, "Российская партия пенсионеров за справедливость" - 1,4% ле "Парнас", "Яблоко", "Патриоты России", "Зеленые", "Партия роста", "Гражданская сила", "Гражданская платформа" партиялар 1 проценттеҥ ас ӱндер алгандар; – Алтай Республика, Алтай край, Кемеровский ле Томский областьтар кирген регионал группада "Единая Россия" 1 миллион 779 муҥ 379 ӱндер алган, оныҥ учун тӧрт субъекттеҥ 9 кандидат депутатка ӧткӧн. Ол талдаштарда биске, алтайларга, Алтай-Кудай болужып, единоросс Родион Букачаковло кожо "Единая Россияныҥ" регионал группазыныҥ партийный списогыла Иван Белеков депутатка база ӧдӧ берген. 2011-2016 јылдарда Госумада республикадаҥ бир де депутат болбогон, нениҥ учун дезе јӱк ле партийный списокло ӧткӱрилген талдаштарда "Единая Россия" республикада 63,58 процент явкадаҥ 53,33 процент ӱндер аларда, Алтай Республиканыҥ регионал группазын баштаган Сергей Пекпеев депутатка ӧдӱп болбогон. Јаҥныҥ партиязына 1 муҥ 900 ле ӱн јетпей калган эди. Ол тушта кӧп алтайлар КПРФ-ты јӧмӧп, 21,5 процент ӱндер алып, бойлорыныҥ кандидадын Виктор Ромашкинди де ӧткӱрип болбогондор, а Сергей Пекпеевтиҥ јолын туйуктап койгондор... Адакыда ВЦИОМ-ныҥ бюллетеньине кирген алтай кандидаттарга "Единая Россия" Госдуманыҥ VI созывында бир де депутат јок, VII созывында эки депутатту, а VIII созывында бир де болзо депутатту болоры керегинде, баштапкызында, јазап сананар, шӱӱр, экинчизинде, кӱреелей отурып, эптежер, јӧптӧжӧр керек деп бодойдым. Госдуманыҥ бӱгӱнги депутаттары арткан кандидаттардаҥ аҥыланары јарт. Баштапкызында, олор ондогы иште турушкылаган, билгилеер, экинчизинде, олордыҥ ижи-тожын партиязы, президенттиҥ администрациязы шиҥдегилеп, бойлорыныҥ оценказын база бергилеп јат. Оныҥ учун "Новости Горного Алтая" сайттыҥ "не факт, что нынешним депутатам Госдумы удастся сохранить свои позиции" деп бичигенин политическая провокация деп оҥдоор керек. Темдектезе, мениҥ билеримле, Кремльдиҥ јакылтазыла Госдумада "коэффициент переизбираемости" деп адалган шиҥжӱ иш ӧткӱрилерде, Родион Букачаков 6,00 коэффициент алган. Бу сӱреен јакшы кӧргӱзӱ. Оныҥ учун бӱгӱнги депутат талдаштарга экинчи катап чыгар кӱӱндӱ болзо, оны јаҥыс ла јӧмӧӧр керек... Коронавирустыҥ пандемиязы эмес болзо, Родион Букачаков аймактарла, јурттарла јорыктап, ӱнбереечилериле туштажып, кӧдӱрген проблемаларын, бӱдӱрген сурактарын, јазаган јасактарын, "Алтайым" деп айдынганын, "албатым" деп турушканын тӧкпӧй-чачпай јетиргедий болгон. Калганчы ӧйдӧ депутат ла ӱнбереечилери ортодо чике эрмек-куучын келишпей турганы оныҥ оппоненттерине оны бурулаар айалга тӧзӧйт, арга ачат. Бӱгӱн оны кем де "нени де этпеген" деп, кем де "јаҥныҥ партиязына кирет" деп, кем де "республиканыҥ башчызыныҥ калганчы талдаштарына турушпаган" деп бурулайт... Буларды орды јок бурулаштар деп јартын айдар керек. Родион Букачаков "Единая Россияныҥ" фракциязына кирбеген болзо, јурт јаткандар ла јурт ээлем, республика ла эл-јон учун эдип койгон иштериниҥ бир де процентин бӱдӱрип болбозын кажы ла кижи аайлап јат ине. Је не-не болуп, бу кижи талдаштарга барбайтам дезе, арткан единоросс кандидаттардаҥ Андрей Ялбаковты аҥылаар керек. Баштапкызында, протеже јогынаҥ бойы ла кӧдӱрилип келген аргачы, јӱстер тоолу улусты ишле јеткилдеген башкараачы, городской советтиҥ депутады, экинчизинде, 2021 јылдыҥ талдаштарына туружарга јаан акчалар керек болорын кажы ла кандидат та, кажы ла ӱнбереечи де јакшы оҥдоп јат деп бодойдым. С.Танытпасов Интересный материал? Подпишитесь на наш канал в Telegram https://t.me/listock04 , чтобы получать больше интересных новостей. Талдаштарыла аҥыланатан јыл Быјыл алтай Јаҥы јылга, Чагаа-Байрамга учурлай алган уткуулдарымда эҥ ле кӧп "јаманды Чычкан апарзын, јакшыны Уй экелзин" деген кӱӱнземелдер болгон. Андый ла болотон болзо: куруй, куруй – оп-куруй, куруй, куруй – оп-куруй... А јаҥы 2021 (Уй) јыл дезе бажынаҥ ла ала талдаштарыла аҥыланатан јыл болды. Республиканыҥ эҥ бийик јамыларында экинчи турган, Эл Курултайдыҥ председатели болгон Владимир Тюлентин кенейте ак-јарыктаҥ јӱре берерде, оныҥ ордына баштапкы кандидат јасакчы јаҥныҥ экономика аайынча комитединиҥ јааны Артур Кохоев болот. Ол республиканыҥ депутады, алтай укту ла "Единая Россия" партияныҥ турчызы болгоныныҥ ӱстине бӱдӱреечи јаҥда узак иштеген билгир башкараачы, ченемелдӱ политик. Мыныҥ ӱстине оныҥ јарабас кылыктар кылынганы эмезе јастыра керектер бӱдӱргени качан да, кайда да угулбаган, кыскарта айтса, уурданбаган, уйатка тӱшпеген. Мениҥ укканымла, Артур Кохоевтиҥ кандидатуразы президенттиҥ администрациязында бажынаҥ ла ала јарадылып калган болгон... Је оноҥ орус албатыныҥ айтканыла, "что-то пошло не так" болуп, "Единая Россияныҥ" Эл Курултайдыҥ председателине кандидат адаар конференциязы эки катап (баштап кочкор айдыҥ 5-чи кӱнинеҥ 11-чи кӱнине, оноҥ 11-чи кӱннеҥ јарт эмес ӧйгӧ) кӧчӱрилген, а республикан депутаттардыҥ јаҥы председатель тудатан ээчий сессиязы кочкор айдыҥ 18-чи кӱнинеҥ тулаан айдыҥ 4-чи кӱнине кӧчӱрилген. "Что-то пошло не так" деген табышкакты табарга тыҥ ла кӱч болбоды, керек Москвадаҥ эмес, а Улалудаҥ чыкканы јарталды. Артур Кохоевти Эл Курултайдыҥ председатели болбозын деп турган кижилер табылып, алдында канча јылга Башкаруныҥ аппарадында иштеген Анатолий Донской республиканыҥ башчызы Александр Бердниковко јууган незаконный прослушкалардаҥ, сайак коптордоҥ "бескелӱ компромат" белетегилейле, президенттиҥ администрациязына аткаргылаптыр, бийик инстанция Артур Кохоевке "отказ" берерин сакыгылаптыр... Је Кремль олордыҥ компромадына да бӱтпеген, кандидадын да јаратпаган... Оныҥ да учун кочкор айдыҥ 26-чы кӱнинде "Единая Россияныҥ" парламенттиҥ председателине кандидат адаар конференциязы ӧдӱп, бу јамыга Артур Кохоев окылу кӧстӧлди, а тулаан айдыҥ 4-чи кӱнинде сессияда оныҥ кандидатуразы тал-табыш, тартыжу јогынаҥ ӧдӧ береринде бир де алаҥзу јок. Эл Курултайдыҥ башкыјыл тудулган VII созыв депутаттарын алзабыс, "Единая Россия" - 24, "независимыйлар" - 8, КПРФ - 5, "Родина", "Справедливая Россия", ЛДПР партиялардаҥ бир депутаттаҥ ла бир де фракцияга кирбеген 1 депутаттаҥ турат. 2019 јылдыҥ ӱлӱрген айыныҥ 1-чи кӱнинде јаҥы тудулган парламент јаҥы председателин тударда, бу јамыга кандидаттар болуп "Единая Россиядаҥ" Владимир Тюлентин ле КПРФ-таҥ Сергей Кухтуеков чыккандар. 40 депутат турушкан јажытту ӱнбериште 20 депутат Тюлентин учун, 6 депутат Кухтуеков учун ла 14 депутат ӱндерин кем де учун бербегендер. Јаҥныҥ партиязы кандидады ӧтпӧй каларда, тыштанар ӧй јарлап, фракциязын јууп, учурлу сӧсти Москвадаҥ келген "уур уй-мылтыкка", Андрей Турчакка бергендер. "Единая Россияныҥ" генеральный совединиҥ качызыныҥ ла Федерация Совединиҥ председателиниҥ баштапкы ордынчызыныҥ от-јалбышту куучыныныҥ кийнинде экинчи ӱнбериште Тюлентин учун 24 депутат, Кухтуеков учун 8 депутат ӱндерин бергендер... VII созывтыҥ депутаттары кадрлардыҥ сурагында каруулу болгондорын оныҥ да кийнинде эки катап кӧргӱскендер. Башкаруныҥ председателиниҥ ордынчыларына кӧстӧлгӧн Анатолий Донской ло Динара Култуева, ас ла салза, 21 депутаттыҥ ӱндерин алар учурлу болгондор, је алынган ӱндер – баштапкызыныҥ - 14, экинчизиниҥ - 13 болгон. Бу эки ӱнбериш "Единая Россияныҥ" 10-11 депутады, "независимыйлардыҥ" ла КПРФ-тыҥ фракциялары биригип алза, олорды кем де, качан да сындырып болбозын керелейт. Эл Курултайдыҥ тӱӱкизин алзабыс, Алтай Республика парламентский республика болуп тӧзӧлгӧн. Эл Курултай республикада эҥ бийик јаҥ болгоныныҥ ӱстине парламенттиҥ председатели ӱзеери республиканыҥ башчызы болгон. Эл Курултай республикан бюджетти јӧптӧӧр лӧ бюджеттиҥ канайда бӱдӱп турганын шиҥжӱде тудар тӧс чыдузын Даниил Табаев те, Игорь Яимов то спикерлер болгылап турарда, талдама апаргандар. Республиканыҥ депутаттары ол ӧйлӧрдӧ республиканыҥ башчылары болгон Семен Зубакинге ле Михаил Лапшинге, Александр Бердниковко кӧрӧ, јайым уурданарга бербегендерин ӧй кӧргӱсти. Эл Курултай бойыныҥ чыҥдый чыдуларын Иван Белеков председатель тушта јылыйткан. Александр Бердников 13 јылга республиканыҥ башчызы, Башкаруныҥ председатели болуп, Эл Курултайды парламент эмес, а куру јаҥ, алтайлап айтса, "куру куук" эдип койгон. Иван Белековтыҥ ордына председательге Владимир Тюлентин келгени база Бердниковтыҥ "ижи" эмей. Абай ичинде ӧлӧҥ ижинде јӱрген кижини президенттиҥ администрациязы алдыртып, ич политика учун каруулу сайыт "алтай парламенттиҥ јааны болорыҥ" деп јакарганын ол бойы куучындаган эди. Је ол Иван Белековтый ӧткӱре јӱдек спикер болбогон. Владимир Тюлентинди Алтайы, албатызы учун турушпаган деп айдып болбозыбыс. Албатызы учун айдынган элестеринеҥ мениҥ бажымда артып калганы – алтай тилдиҥ кӱнине учурлай ӧткӱрилген онлайн јуунда "Родной язык составляет историческую основу каждого общества, народа, этноса, а также каждого отдельного человека. Язык неотделим от нации, поэтому с утратой языка исчезает и культура, национальное самосознание и будущее самого народа. В нашей стране культурное и языковое многообразие народов защищено государством. Языки народов Российской Федерации формируют основы федеративного устройства российского государства, скрепляемые государственным русским языком. К большому сожалению мы узнаем, что недавно алтайский язык перенесли из категории "уязвимых" в раздел "находящихся под угрозой исчезновения" в атласе языков ЮНЕСКО" деп ачык-јарык айдынганы болгон. Ол јаҥыс ла айдынган эмес, а 2021 јылдыҥ бюджедине алтай тилдӱ учебниктер чыгарар акчаны, ӧткӧн јылдарга кӧрӧ, бир канча миллион салковойго кӧптӧдӧрин быжулаган. Экинчизинде, кӱскиде Алексей Тюхтенев отставкага аткарыларда, бӱдӱреечи јаҥда оныҥ иштеген Башкаруныҥ председателиниҥ ич политика аайынча ордынчызыныҥ јамызын јоголтор деп сурак турарда, Владимир Тюлентин "поддерживаю мнение, что в современных условиях есть необходимость сохранить должность Первого заместителя Председателя Правительства Республики Алтай с наделением его обязанностями, в т.ч. по координации и контролю вопросов межнациональных отношений. Вне сомнения решать эти аспекты должен высокопрофессиональный, компетентный, авторитетный, знающий и уважающий обычаи, традиции, культуру проживающих здесь народов, человек. Что касается существования негласного паритета: если главой региона становится человек русской национальности, то Первым заместителем Председателя Правительства РА назначается представитель алтайского народа. Этот проверенный временем положительный опыт необходимо сохранить. Ведь именно такой своеобразный баланс позволял нам многие годы обеспечивать межнациональное, межконфессиональное и политическое согласие в регионе" деп база јарт угускан эди. 2021 (Уй) јылдыҥ экинчи јаан талдаштары сыгын айда Россия Федерациязыныҥ Государственный Думазына депутаттар тудары болуп јат. Јаан учурлу талдаштарга ууламјылай баштапкы алтамды, чокымдап айтса, сӱреен чыҥдый алтамды КПРФ-тыҥ республикан комитеди этти. Олор федерал јуунныҥ талдаштарына республика кирип турган бир мандатту округла јарлу оппозиционер Мария Деминаныҥ кандидатуразын адап койдылар. Госдуманыҥ 2016 јылда ӧткӧн талдаштарына ол "Родина" партиядаҥ туружып, талдаштарга келген 45,1 процент ӱнбереечилердиҥ 13,4 процентиниҥ ӱндерин алган эди, а ол тушта КПРФ-таҥ барган Виктор Ромашкин 20,4 процент ӱндерле экинчи јер алган. Мыныҥ ӱстине КПРФ-тыҥ Кӱнбадыш Сибирдеги регионал группазына јӱк Алтай Республика ла Алтай край кирер. Группаныҥ партийный списогына баштапкы номерле КПРФ-тыҥ краевой комитединиҥ 1-кы качызы Мария Прусакова (бу кижи бир мандатту округла база барар), экинчи номерле бодоштыра КПРФ-тыҥ республикан комитединиҥ 1-кы качызы Виктор Ромашкин барар. Нӧкӧр Ромашкинде бу талдаштарда, 1995 јылда чылап (ол тушта регионал группага Алтай Республика, Алтай край, Новосибирский, ле Кемеровский областьтар кирген), Госдумага ӧдӧ берер арга бар, анчада ла нӧкӧр Прусакова бойыныҥ округында јеҥӱ алза... Јаҥныҥ партиязы келер талдаштарга канайда туружары эмди тургуза јарт јок. Јӱк ле республикан Башкаруга јуук "Новости Горного Алтая" сайт "Единая Россия", как известно, собирается определять кандидата по результатам праймериз. Не факт, что нынешним депутатам Госдумы удастся сохранить свои позиции – борьба на праймериз, в кулуарах, а затем и на самих выборах ожидается достаточно жесткая" деп јетирет. Бу јетирӱ чын болзо, единороссторго праймеризте кандидаттыҥ јерин канайып блаажарын эмес, а талдаштарда Мария Деминаны ла КПРФ-ты канайда јеҥерин сананар керек... Мынайда не айдып тургам дезе, мениҥ санаамла, алтай кандидатты Госдумага ӧткӱргедий сок јаҥыс партия – "Единая Россия"!.. Ӧткӧн јылдыҥ кӱчӱрген айында айылга ВЦИОМ социологиялык фондтоҥ интервьюер келип, федерацияныҥ президенти, республиканыҥ башчызы, республикадагы социально-экономикалык ла общественно-политикалык айалга керегинде сурактарыныҥ ортозында "Иван Белеков, Родион Букачаков, Максим Карамаев, Ольга Карчуганова, Михаил Моргачев, Эрчим Сарбашев ле Андрей Ялбаковты билеригер бе?" деп сурак база берген эди. Бу тоололгон политиктерди ВЦИОМ-ныҥ опросторына республикан јаҥдар кийдиргени јарт. Булардыҥ бӱгӱнги рейтингтери кандый болгонын эмди тургуза билер арга јок, социологиялык фонд ижиниҥ турултазын эмди тургуза јарлагалак. Ӧрӧги тоологон јети кандидатка удабастаҥ база эки кижи кожулып айабас. "Ведомости" газеттиҥ јетиргениле, губернаторлор тургускан кандидаттарга "Единая Россияныҥ" былтыр ӱлӱрген айда јарлаган "Федеральный политстартап" конкурсыныҥ 200 туружаачыларынаҥ баштапкы этаптыҥ кийнинде 72 кижи, экинчи этаптыҥ кийнинде 86 кижи кожулары темдектелет. Алтай Республикадаҥ бу стартапта Роман Птицын ле Айдар Мызин ӱренгилейт. Булар экӱ газетте бичилген 158 кандидаттардыҥ тоозына кирер бе, кирбес пе – ӧй кӧргӱзетен туру. Ӧрӧги кандидаттар деп тоологон кижилер талдаштарга кандидаттар эмес, а талдаштардыҥ јӱк праймеризине кандидаттар деп јарт оҥдоор керек. "Единая Россияныҥ" ээжилериле праймеризте јеҥӱ алган эки кандидаттыҥ бирӱзи – бир мандатту округла, экинчизи – партийный списокло кандидаттар болгылаар. Јаҥныҥ партиязына быјылгы талдаштарга эки алтай кандидатту чыгарга јарабас деп бодойдым. "Единая Россия" 2016 јылда чылап, партийный списокло до, бир мандатту округла да алтай укту депутаттарлу чыкса, КПРФ-таҥ кандидаттар болуп јаткан Мария Деминага ла Виктор Ромашкинге бу јаан сый болор. Ӧткӧн талдаштарда "алтайларга эки депутатту болорго јарабас, бир депутат орус укту болор учурлу" деген кампанияны "Родина" ла КПРФ-таҥ кандидаттар болгон ол ок Демина ла Ромашкин ӧткӱргилеген болгон. Олор ол тушта экӱлеп 33,8 процент ӱндер алган эди... Чындап, 1995-1998 јылдарда Госдумада республикадаҥ орус укту Семен Зубакин ле Виктор Ромашкин депутаттар болгылап турарда, алтай политиктердеҥ кем де "орустарга эки депутатту болорго јарабас, бир депутат алтай укту болор учурлу" деп айтпаган эди... Јаҥныҥ партиязы быјыл јеҥерге турган болзо, бир мандатту округла – алтай укту кандидат, партийный списокло – орус укту кандидат чыгарар керек. "Единая Россияныҥ" генеральный соведи Алтай Республикада списогыныҥ бажына Госдуманыҥ бӱгӱнги депутадын Олег Быковты тургузар деген табыш бар, мыныҥ ӱстине Роман Птицын Госдумага кандидат деген табыштар база угулып келди. Мындый алтам, байла, Ольга Карчуганова ӱнбереечилер ортодо тыҥ јарлу эмес ле Михаил Моргачев вице-премьердиҥ ижине киргениле колбулу?.. "Единая Россия" бистиҥ республиканы Кӱнбадыш Сибирдеги регионал группазына Тыва Республикала эмезе Кемеров облазыла, эмезе экӱлезиле јаба тӧзӧзӧ, республикадаҥ бир кандидат списокло Госдумага ӧдӧ берер арга бар, а Алтай Республика ла Алтай крайды коштогон кийнинде андый ижемји јок. Быјыл партия партийный списогын канайда тургузары эмди тургуза база јарт јок. Бодоштыра "Единая Россия" 85 субъектти 60 регионал группага бӧлиир, а Алтай Республика ӱнбереечилериниҥ тоозы ас учун кандый бӧлӱкке, кандый субъектле кирери эмди тургуза јарт јок... Государственный Думаныҥ VII созывыныҥ 2016 јылда болгон ээчий талдаштарын алзабыс: – бир мандатту округта Родион Букачаков - 44,79%, Виктор Ромашкин - 20,39%, Мария Демина - 13,42%, Тимур Казитов - 8,54%, Урмат Князев - 4,93%, Александра Груздев - 2,76%, Дмитрий Думнов - 0,96%, Ирина Зверяко - 0,83%, Александр Червов - 0,51% ӱндер алгандар; – партийный списокто "Единая Россия" - 48,81%, КПРФ - 18,19%, ЛДПР - 12,7%, "Родина" - 5,7%, "Справедливая Россия" - 4,1%, "Коммунисты России" - 2,7%, "Российская партия пенсионеров за справедливость" - 1,4% ле "Парнас", "Яблоко", "Патриоты России", "Зеленые", "Партия роста", "Гражданская сила", "Гражданская платформа" партиялар 1 проценттеҥ ас ӱндер алгандар; – Алтай Республика, Алтай край, Кемеровский ле Томский областьтар кирген регионал группада "Единая Россия" 1 миллион 779 муҥ 379 ӱндер алган, оныҥ учун тӧрт субъекттеҥ 9 кандидат депутатка ӧткӧн. Ол талдаштарда биске, алтайларга, Алтай-Кудай болужып, единоросс Родион Букачаковло кожо "Единая Россияныҥ" регионал группазыныҥ партийный списогыла Иван Белеков депутатка база ӧдӧ берген. 2011-2016 јылдарда Госумада республикадаҥ бир де депутат болбогон, нениҥ учун дезе јӱк ле партийный списокло ӧткӱрилген талдаштарда "Единая Россия" республикада 63,58 процент явкадаҥ 53,33 процент ӱндер аларда, Алтай Республиканыҥ регионал группазын баштаган Сергей Пекпеев депутатка ӧдӱп болбогон. Јаҥныҥ партиязына 1 муҥ 900 ле ӱн јетпей калган эди. Ол тушта кӧп алтайлар КПРФ-ты јӧмӧп, 21,5 процент ӱндер алып, бойлорыныҥ кандидадын Виктор Ромашкинди де ӧткӱрип болбогондор, а Сергей Пекпеевтиҥ јолын туйуктап койгондор... Адакыда ВЦИОМ-ныҥ бюллетеньине кирген алтай кандидаттарга "Единая Россия" Госдуманыҥ VI созывында бир де депутат јок, VII созывында эки депутатту, а VIII созывында бир де болзо депутатту болоры керегинде, баштапкызында, јазап сананар, шӱӱр, экинчизинде, кӱреелей отурып, эптежер, јӧптӧжӧр керек деп бодойдым. Госдуманыҥ бӱгӱнги депутаттары арткан кандидаттардаҥ аҥыланары јарт. Баштапкызында, олор ондогы иште турушкылаган, билгилеер, экинчизинде, олордыҥ ижи-тожын партиязы, президенттиҥ администрациязы шиҥдегилеп, бойлорыныҥ оценказын база бергилеп јат. Оныҥ учун "Новости Горного Алтая" сайттыҥ "не факт, что нынешним депутатам Госдумы удастся сохранить свои позиции" деп бичигенин политическая провокация деп оҥдоор керек. Темдектезе, мениҥ билеримле, Кремльдиҥ јакылтазыла Госдумада "коэффициент переизбираемости" деп адалган шиҥжӱ иш ӧткӱрилерде, Родион Букачаков 6,00 коэффициент алган. Бу сӱреен јакшы кӧргӱзӱ. Оныҥ учун бӱгӱнги депутат талдаштарга экинчи катап чыгар кӱӱндӱ болзо, оны јаҥыс ла јӧмӧӧр керек... Коронавирустыҥ пандемиязы эмес болзо, Родион Букачаков аймактарла, јурттарла јорыктап, ӱнбереечилериле туштажып, кӧдӱрген проблемаларын, бӱдӱрген сурактарын, јазаган јасактарын, "Алтайым" деп айдынганын, "албатым" деп турушканын тӧкпӧй-чачпай јетиргедий болгон. Калганчы ӧйдӧ депутат ла ӱнбереечилери ортодо чике эрмек-куучын келишпей турганы оныҥ оппоненттерине оны бурулаар айалга тӧзӧйт, арга ачат. Бӱгӱн оны кем де "нени де этпеген" деп, кем де "јаҥныҥ партиязына кирет" деп, кем де "республиканыҥ башчызыныҥ калганчы талдаштарына турушпаган" деп бурулайт... Буларды орды јок бурулаштар деп јартын айдар керек. Родион Букачаков "Единая Россияныҥ" фракциязына кирбеген болзо, јурт јаткандар ла јурт ээлем, республика ла эл-јон учун эдип койгон иштериниҥ бир де процентин бӱдӱрип болбозын кажы ла кижи аайлап јат ине. Је не-не болуп, бу кижи талдаштарга барбайтам дезе, арткан единоросс кандидаттардаҥ Андрей Ялбаковты аҥылаар керек. Баштапкызында, протеже јогынаҥ бойы ла кӧдӱрилип келген аргачы, јӱстер тоолу улусты ишле јеткилдеген башкараачы, городской советтиҥ депутады, экинчизинде, 2021 јылдыҥ талдаштарына туружарга јаан акчалар керек болорын кажы ла кандидат та, кажы ла ӱнбереечи де јакшы оҥдоп јат деп бодойдым. С.Танытпасов 
